Ζίτσα

Ήταν 12 Οκτωβρίου του 1809 όταν δύο νεαροί  Άγγλοι αριστοκράτες, οι Lord Byron και John Cam Hobhouse που ταξίδευαν από τα Γιάννενα  στο Τεπελένι για να συναντήσουν τον "Λέοντα της Ηπέιρου", Αλή Πασά,  αντιμετώπισαν μια τρομακτική καταιγίδα. Μια καταιγίδα "αντάξια του Έλληνα Δία"  που είχε σαν αποτέλεσμα να χάσουν τον δρόμο τους  και να αναζητήσουν καταφύγιο στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία. Το μοναστήρι άλλωστε  προσέφερε όλες τις δυνατότητες για την ανασυγκρότησή τους εν όψει της σπουδαίας αποστολής. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί, ότι το ολιγόωρο πέρασμα της 12ης και η διανυκτέρευση της 25ης Οκτωβρίου στην επιστροφή  του νεαρού Λόρδου Βύρωνα από τη Ζίτσα, αποτέλεσαν κορυφαίο σταθμό για την ως τότε άσημη κωμόπολη. Ο μεγάλος ποιητής-περιηγητής  Byron ανταποδίδοντας πλουσιοπάροχα την φιλοξενία της, εξασφάλισε το εισιτήριο της ευρωπαϊκής της προβολής με μερικές έξοχες σε λυρισμό στροφές της περίφημης ποιητικής δημιουργίας του Childe Harold's Pilgrimage (Το προσκύνημα του Τσάϊλντ Χάρολντ).

Αυτοί ήταν οι στίχοι...  και είχαν ως αποτέλεσμα η Ζίτσα να περιβληθεί με τέτοια αίγλη που δεν θα μπορούσαν να της δώσουν, δεκάδες ταξιδιωτικών χρονικών και αφηγήσεων. Έτσι η Ζίτσα μονοπώλησε στο εξής το ενδιαφέρον των περιηγητών, το ρεύμα των οποίων προς την Ελλάδα βρισκόταν σε έξαρση λόγω της αναβίωσης του αρχαιολατρικού ζήλου που οφείλετο στον κλασσικισμό του 18ου αιώνα και την έντονη στροφή προς τις κλασσικές σπουδές και την κλασσική αρχαιολογία.
Τρία χρόνια νωρίτερα o  γιατρός και μετέπειτα γενικός πρόξενος της Γαλλίας στην αυλή του Αλή Πασά, Pouqueville, μας δίνει τις πρώτες πληροφορίες για την Ζίτσα και την ευρύτερη περιοχή.
Στις 4 Φεβρουαρίου του 1806 κι ενώ κατευθυνόταν στα Γιάννενα για να συναντήσει τον Αλή Πασά του αναγγέλθηκε ότι αυτός τον περίμενε στο σεράι του στη Ζίτσα. Ο Pouqueville δίνει μια πολύ εύγλωττη τοπογραφική περιγραφή της περιοχής από το λόφο του μοναστηριού του Προφήτη Ηλία όπου και φιλοξενήθηκε.
"Το μοναστήρι στέφει την κορυφή ενός στρογγυλού λόφου, από το ύψος του οποίου αποκαλύπτεται η άνω κοιλάδα του Θύαμι, το στενό από το οποίο ο ποταμός μπαίνει στη Θεσπρωτία. Προς το νότο η ματιά εισδύει στα βουνά της Ολύτσικας ως την Πασσαρώνα κι ο ορίζοντας στην ανατολή κλείνεται από την οροσειρά της Πίνδου, στις χαράδρες της οποίας απλώνεται η Περραιβία, κοινά ονομαζόμενη επαρχία Ζαγορίου. Από το ίδιο σημείο κατοπτεύει κανείς τη λεκάνη της Ζίτσας, τη στολισμένη με αμπέλια, που τα κλήματα και τα σπαρτά της την άνοιξη ποικίλλουν ευχάριστα το κόκκινο φόντο ενός ηφαιστειογενούς εδάφους"